مکالمات خیالی: تحلیل‌گونه‌ای انتقادی از دوره قاجار/
علی باغدار دلگشا/ نشر شیرازه/۳۴۵ صفحه
ورود اروپا به عصر روشنگری و تغییر و تحول در دیدگاه و جهانبینی دگراندیشان
نسبت به مسایل سیاسی و اجتماعی به ویژه از قرن هفدهم به بعد، فوری‌ترین تاثیر
خود را در نثر نویسندگان و صاحبنظران دگراندیش گذاشت. این تاثیر بلافاصله از آن
روی بیشتر مشهود بود که مکان و زمان در آثار این نویسندگان برخلاف مثلا آنچه در
کمدی الهی دانته و یا ایلیاد و اودیسه و سایر آثار عصر کهن مشاهده می‌شود،
ناکجاآباد نیست؛ زمان و مکانی در ماورا که دغدغه‌ی نویسنده‌اش نیز مسایل دینی و
الهی باشد. نویسندگان از دوره‌ی روشنگری به بعد مسایل زمان و مکان خود و آن هم
به صورت عمده از زوایای اندیشه ی سیاسی و مسئله‌ی قدرت به موضوعاتی همچون فقر،
نابرابری‌های اجتماعی و مالکیت می‌نگریستند.
ترجمه‌ی برخی آثار نویسندگان غربی به فارسی از جمله «نامه‌های ایرانی»
مونتسکیوکه گفت و گوی خیالی دو بزرگ‌زاده‌ی ایرانی به نامهای ازبک و ریکاست.
این دو طی سفر خود به فرانسه، با ویژگی‌های حاکمیت در فرانسه اشنا می‌شوند و در
نامه‌هایی که به دوستان و آشنایان خود می‌نویسند، تصاویر از زندگی و فساد
حاکمان در کشورهای ایران. فرانسه، روسیه و ترکیه پیش‌روی خواننده می‌گذارند.
کتاب امیل از ژان ژاک روسو نیز نمونه‌یی دیگر از این آثار ترجمه شده است که
مورد توجه نویسندگان ایرانی عصر قاجار قرار گرفت.
اگرچه در آثار ادبی کهن ایرانی می توان به نمونه‌هایی از گفت و گوهای خیالی و
سنعت جان‌بخشی به موجودات غیرانسانی برخورد: درخت آسوریک (صحبت‌های بز و نخل)،
اندرزهای آذربادمهرسپندان (صحبت‌های موبد دوره ساسانی با فرزندش) و پس از ورود
اعراب به آثاری چون کلیله و دمنه، مرزبان‌نامه، آثار اسدی طوسی و سعدی می‌توان
اشاره کرد. اما ورود مفاهیمی مانند آزادی، برابری، حکومت قانون، پارلمان، حق
رای، برابری، حقوق شهروندی و از این قبیل سبب شد، تا رویکرد نویسندگان به طور
اساسی دچار دگرگونی شود و با استفاده از الگوی مکالمات خیالی برای بیان
دیدگاههای خود استفاده کنند.
به گفته‌ی دکتر نقی لطفی در پیشگفتاری که بر اثر دکتر باغدار دلگشا نوشته،
آمده است: «در ایران نیز گفتمان‌های مکالمه‌ای ظاهری همانند اروپا دارند؛ در
ادوار گذشته ادبی این مکالمات دارای دو رویکرد 1- دینی و داشتن رویکردهای پند و
اندرز و 2- دارای اقالیم ماورائی بوده‌اند. این الگو در ایرانِ دوره قاجار با
ظهور جریان‌های تجددگرا، که تا حدودی با متون فرنگی و آثار دگراندیشانِ چند دهه
پیش از انقلاب کبیر فرانسه نیز آشنایی داشتند، دچار تغییراتی اساسی گردید. این
مکالمات خیالی را که وجه انتقادی جدید در گفتمان سیاسی و اجتماعی دوره مشروطه
می‌توان دانست، بر خلاف مکالمات خیالی موجود در پیشینه ادب فارسی، دارای
مضامینی سیاسی و اجتماعی با رویکردی کاملا انتقادی و ستیزه جویانه با قدرت و
سنت هستند؛ بر این اساس، استفاده از الگوی مکالمات خیالی به عنوان گفتمان
انتقادی جدیدی برای بیان اعتراض‌ها و انتقادهای سیاسی و اجتماعی مورد توجه
منتقدان در آن دوره قرار گرفت.»
در ادامه‌ی این پیشگفتار آمده است: «کتاب مکالمات خیالی: تحلیل‌گونه‌ای انتقادی
از دوره قاجار که توسط دانش‌پژوه فاضلِ ما، آقای علی باغدار دلگشا تدوین شده
است؛ با رویکردی توصیفی و تبیینی به بررسی این گونه انتقادی رایج و کمتر مورد
توجه قرار گرفته در دوره قاجار به‌ویژه عصر مشروطه پرداخته است. از آن جایی که
در روزگار علمی ما، علوم دیگر تک بعدی نبوده و محققان تنها با داشتن رویکردی
بین رشته‌ای می‌توانند به تحلیل وقایع تاریخی، سیاسی و اجتماعی بپردازند،
خواندن کتاب حاضر را که برای نخستین بار در قالبی نظری به شیوه استفاده و بیان
این نظریه انتقادی در گفتمان سیاسی دوره مشروطه پرداخته است، به پژوهشگران
حوزه‌های تاریخ، علوم سیاسی و جامعه‌شناسی توصیه مینمایم.»
به نوشته‌ی مولف کتاب با شکل‌گیری مدارس و آموز‌ش‌های نوین در ایران و «سفر
برخی ایرانیان به فرنگ و نگارش سفرنامه‌هایی چون: شگرف نامه ولایت، تحفه العالم
و سفینه طالبی؛ آشنایی با الگوهای سیاسی فرنگ؛ آغاز و رشد نهضت ترجمه؛ آشنایی
با مبانی و تدارکات ایدئولوژیک انقلاب فرانسه، آگاهی سیاسی از انقلاب کبیر
فرانسه، آگاهی از شعارهای آن انقلاب و "ملت فرانسه" در خصوص "اداره ملت" توسط
"ملت"، آگاهی و اطلاع از مفاهیمی چون "پارلمان"، " حقوق مدنیه" و "قانون" و
مقایسه "اوضاع حالیه ایران ویران" با "ممالک متمدنه فرنگ" باعث ایجاد پرسش‌هایی
اساسی در ذهن برخی ایرانیان شد. پرسش‌هایی که برای پاسخ به آن‌ها ابتدا ساختار
سیاسی نیازمند نقدی ساختارمند بود و پس از آن در صورت عدم تغییرات باید نظامی
جایگزین نظام گذشته در آن می‌شد. نظامی که بتواند به سؤالات جدید پاسخ‌هایی
درخور بدهد. با این وجود مسائل اساسی در این بین عبارت بود از: بررسی "علت
مدنیت ملل فرنگیه" و "دلیل خرابی حال ملل شرقیه" به خصوص "حال ایران ویران"؛
پیدا کردن "علل خرابی وطن" و "بیماری حال رعایای ایران"؛ معرفی راهی برای بهبود
"اوضاع حالیه ملک کیان" و "دارالاسلام ایران"؛ تقلید از "ملت شرقیه ژاپونیا"
برای رسیدن به ترقی و آگاهی از "حکمت ترقی ژاپن"؛ بررسی ویژگی‌های "ملل حیه و
ملل میته"؛ ویژگی‌های "مشروطه اسلامی" و تأسیس "دولت مشروطه اسلامی ایران".
بر اساس مسائل مذکور، دگراندیشان و دغدغه‌مندان جامعه ایران در دوره قاجار با
نگارش رسائل و آثاری چون "دستورالاعقاب" و "رساله مجدیه" و در ادوار بعدی تدوین
رسائلی چون "شیخ و وزیر"، "رفیق و وزیر"، "یک کلمه" و برخی رسائل دیگر به
انتقاد از اوضاع سیاسی، نظام اداری سنتی و فسادهای موجود در آن پرداختند..»
به نوشته‌ی باغدار دلگشا «آشنایی و استفاده نسبی از الگوی مکالمات خیالی باعث
گردید تا پس از مدتی این الگو به عنوان الگویی برای بیان انتقادهای تند سیاسی
در دوره پیشامشروطه و مشروطه مورد توجه اساسی قرار گیرد. این الگو با داشتن
رویکردی انتقادی ابتدا توسط ایرانیان تبعیدی چون میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله،
میرزافتحعلی آخوندزاده و میرزاآقاخان کرمانی و پس از آن توسط مطبوعات فارسی
زبان منتشرشده در خارج از مرزهای سیاسی و جغرافیای ایران مانند اختر چاپ
اسلامبول، قانون چاپ لندن، ثریا چاپ مصر و حبل‌المتین چاپ کلکته هند مورد توجه
قرار گرفت. پس از این با آغاز "هرج و مرج مشروطه" در ایران و عدم توانایی کامل
دولت در نظارت بر مطبوعات، توسط جراید فارسی زبان درون مرزی مانند: مساوات،
آیینه غیب‌نما، تمدن، خیرالکلام، طوس، خراسان، گیلان، گلستان، وطن و ندای‌وطن
نیز برای بیان انتقادهای سیاسی و اجتماعی استفاده شد. این مکالمات بر خلاف
الگوهای قبل از خود که دارای رویکردی ماورائی و لاهوتی بودند، ساختاری واقع‌گرا
و ناسوتی داشته و معمولا دارای رویکردهای انتقادی به گفتمان سیاسی و اجتماعیِ
تمامی دوره قاجار می‌باشند. مکالمات خیالی دوره مشروطه علاوه بر انتقاد از
اوضاع زمانه خود و پی‌بردن به دلیل ایجاد آن، در تلاش برای معرفی راهی برای
بهبود و درمان "دردهای ایران" و "مام وطن" نیز بوده‌اند.»
در این کتاب از زبان برخی شخصیت ها همچون: میرزا سعید سمنانی، ملای بی‌پروای
خراسانی، کربلائی تقی، داش حسن، شیخ بهلول، منوچهرخان و میرزا عبدالله در پاسخ
به سؤالات کسانی چون: ابومفیدکرمانی، ملانصرالدین، فریدون خان و میرزا صادق در
قالب مکالمه، گفت وگو و مذاکره، مسایلی مطرح شده است که از جمله می‌توان به این
موارد اشاره کرد: علل «ترقی اروپ» و علل «خرابی شرق»، «بررسی اوضاع اداری و
سیاسی ایران»، «توجه به دلایل عقب ماندگی ایران»، علت «ترقی ژاپون» و عقب
ماندگی «دیگر ملل آسیایی»، «چاره جویی برای ایجاد تغییر در آداب‌های سنتی و
اجتماعی»، «تلاش برای آشنایی جامعه ایران با تحولات نوین سیاسی»، اسلامی نشان
دادن نظام مشروطه و معرفی آن در قالب «مشروطه اسلامی»، اثبات حقانیت مشروطه و
انتقاد از «مطلق العنانی دولت»، توجه به مسأله‌ی استقلال ایران، اهمیت تمامیت
ارضی در قالب حفظ ممالک محروسه ایران و تلاش برای ایجاد اتحاد میان دولت و ملت.
این پژوهش که اینک به صورت کتاب در دسترس علاقمندان قرار گرفته است از نظر
روش‌شناسی به صورت تاریخی و با رویکرد تحلیلی- تبیینی با جمع‌آوری داده‌ها از
مطبوعات فارسی‌زبان منتشر شده در دوره ی قاجار در داخل و خارج از کشور
به انجام رسیده و در دو بخش تنظیم شده است:
در بخش نخست به توضیح مواردی چون پیشینه تحقیق، منبع شناسی، انتقاد به مثابه
محور گفتمانِ دوره قاجار، مکالمات خیالی در نسخ خطی و رسائل دوره قاجار،
مکالمات خیالی در آثار دگراندیشان دوره قاجار و مکالمات خیالی در مطبوعات
پرداخته شده است که مکالمات خیالی این بخش در سه موضوع 1- مکالمات خیالی در
عالم واقع 2- مکالمات خیالی در قالب ترکیب طرح و کلمه و 3- مکالمات خیالی در
قالب خواب‌نامه مورد نقد و بررسی قرار گرفته‌است.
در بخش دوم گزیده‌ای از متن اصلی برخی مکالمات درج شده که از جمله می‌توان به:
«مذاکره وزیر و سفیر» از روزنامه اختر، «نوزده نفر بودیم» از روزنامه قانون،
«مکالمه مستبد و مشروطه طلب» از روزنامه رهنما، «در گفتن اثریست که در نگفتن
نیست» از روزنامه حبل‌المتین، و«خلاصه مذاکرات مجمع مفسدین» از روزنامه آیینه
غیب‌نما اشاره کرد.
